پیامدهای جمعیتی کووید 19 در ایران | سناریوهای هشت‌گانه سیاستی

با اپیدمی کرونا در جهان و به ویژه در ایران داده‌ها و شاخص‌های جمعیتی جدیدی نیز منتشر شده‌اند که نشان از دگردیسی جدید در وضعیت قبلی دارد. در این تغییر پیامدهای مثبت و منفی البته مشاهده می‌شود.

به گزارش عطنا، نشست تخصصی «کرونا در ایران؛ داده‌ها و شاخص‌های جمعیتی» با حضور دکتر ایرج حریرچی، معاون وزیر بهداشت، دکتر حسین سلیمی، ریاست دانشگاه علامه طباطبایی، دکتر حسن عینی زیناب، هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دکتر شیرین احمدنیا، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی، و دکتر محمود مشفق، دبیر نشست، به همت گروه جمعیت‌شناسی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی در چهارشنبه 26 آذر برگزار شد.

پیوند میان علوم انسانی و پزشکی انکارناشدنی است

در ابتدای نشست، دکتر حسین سلیمی، ریاست دانشگاه علامه طباطبایی با ذکر اهمیت پیوند علوم اجتماعی با علوم پزشکی تاکید کرد: ضرورت تحقیق و ارتباط عمیق بین علوم اجتماعی و انسانی با علوم پزشکی و تجربی غیرقابل انکار است و لازم است که تحقیقات گسترده ای در این زمینه صورت بگیرد.

دکتر ایرج حریرچی، معاون وزیر بهداشت نیز در این جلسه درباره روندها و الگوهای شیوع کرونا و مرگ ناشی از آن در قیاس با  جهان به ارائه آمارهایی از شهرها و استان‌های مختلف ایران پرداخت. به گفته او در میان شهرهای مختلف در بیش‌تر استان‌ها (در زمان موج اول، دوم و سوم) شیوع ویروس کرونا از الگوی نزدیک به هم پیروی کرد و در بعضی از استان‌ها با حمایت ارگان‌ها و  در بخش‌های دیگر همانند سپاه توانستند شیوع بیماری کرونا را مدیریت و کنترل کنند. در این میان بعضی استان‌ها همانند سمنان از الگوی متفاوتی پیروی کرد. برای مثال استان سمنان در موج دوم توانست شیوع و همه‌گیری ویروس کرونا را کنترل کند اما در موج سوم تعداد مبتلایان مجددا افزایش یافت و تعداد بیماران از موج اول نیز فزونی گرفت. حریرچی به تشریح ارائه روند الگوی مرگ‌و‌میر ناشی از کرونا و شرایط کرونا در سطح جهان و مقایسه آمارهای کشورهای گوناگون پرداخت که به گفته او یکی از وجوه شبیه‌سازی، مقایسه گزینه‌های سیاستی است.

 

شبیه‌سازی جمعیتی گزینه‌های سیاستی

دکتر حسن عینی زیناب، هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی دومین مهمان این نشست نیز به تشریح شبیه‌سازی جمعیتی گزینه‌های سیاستی و مختلف مرتبط با شیوع اپیدمی کرونا در ایران پرداخت که تفصیل آن در پی می‌آید:

وقتی متغیرهای جغرافیایی و جمعیت‌شناسی را در کنار هم قرار می‌دهیم، می توانیم گزینه‌های سیاستی مختلف را تست کنیم و یکی از وجه‌های شبیه‌سازی این است که گزینه‌های مختلف را با هم مقایسه کنیم. برای مثال برای توزیع واکسن در جامعه می توانیم بررسی کنیم که این واکسن اول به چه گروهی داده شود. آیا دانشجویان و دانش‌آموزان را در اولویت قرار دهیم؟ یا  اگر سالمندان یا شاغلان را در اولویت قرار دهیم چه تغییری در بیماری ایجاد می‌شود؟ ما می‌توانیم قبل از هرکاری با این شبیه‌سازی‌ها نتایج را بررسی کنیم و اثر گزینه سیاستی را بدانیم و بعد درباره استفاده از آن تصمیم بگیریم. پس اگر ما بخواهیم آینده‌نگری داشته باشیم، باید از شبیه‌سازی‌های نوع کلان استفاده کنیم؛ چراکه با داده‌های گذشته می‌توانیم درباره آینده اطلاعاتی به دست آوریم و برای مدت کوتاهی از آینده آگاه بشویم.

در مقابل بعضی شبیه‌سازی‌ها برای پیش‌بینی آینده نیست و فرضی است و می‌توانیم مدل‌های مختلف را به کمک آن ارائه بدهیم؛ مثلاً اگر مدارس را تعطیل کنیم، چه اتفاقی می‌افتد یا اگر افراد شاغل سر کار بروند چه می‌شود. صرفا این‌ها فرضی هستند و درواقع هدفشان تست گزینه‌های سیاستی است. یکی از شبیه‌سازی‌ها چارچوب مفهومی SEIRS است. در این چارچوب مفهومی افراد در ابتدا در معرض بیماری هستند، بعد در معرض آلودگی قرار می‌گیرند و عفونت‌ها به سراغشان می‌آید. بعضی از این شبیه‌سازی‌ها از سوی آزمایشگاه‌ها به صورت کلینیکال تایید می‌شود و ممکن است بعضی ها هم مثل کووید 19 در آزمایشگاه تایید هم نشود. در ادامه مدل، بعضی از افراد به دلیل عفونت فوت می‌کنند و بعضی دیگر ریکاوری می‌شوند.

چارچوب مفهومی پیشنهادی کارگروه اپیدمیولوژِی وزارت بهداشت برای شیوع بیماری کووید – 19 نیز براساس چارچوب مفهومی مدل قبلی طراحی شده‌ است. طبق این مدل افراد تحت تاثیر عوامل مختلف در معرض آلودگی قرار می‌گیرند و روند مدل مفهومی SEIRS را طی می‌کنند.

من براساس چارچوب مفهومی وزارت بهداشت عوامل جمعیتی و جامعه‌شناختی را نیز در نظر گرفتم و به مدل وزارت بهداشت اضافه کردم. برای مثال متغیرهایی چون تعداد ارتباط هر فرد، میزان تراکم جمعیت، زندگی در شهر/ روستا، تعداد جمعیت در شهرستان‌ها، رفت‌وآمدهای بین شهری، موضوع‌های جمعیتی مثل خانوار، جابه‌جایی‌های جمعیتی، سن و جنس، شهری یا روستایی بودن و تحصیلات اضافه شده ‌است.

روش‌شناسی شبیه‌سازی جمعیتی

این شبیه‌سازی با استفاده از داده‌های خرد انجام شده و برای 200 روز است. جمعیت شهرستان‌ها بسته نبوده و روزانه تعدادی از افراد در شهرها جابه‌جا می‌شوند. در روز صفر، مطالعه کل جمعیت در وضعیت حساس به بیماری قرار دارند. به دلیل جابه‌جایی افراد بیمار و برخورد با بقیه امکان بیماری دیگران را فراهم می‌کنند. (برای تعیین جابه‌جایی جمعیتی در بین شهرستان‌ها از اطلاعات ماتریس مهاجرت سرشماری 1395 استفاده شد) تراکم جمعیتی شهرستان‌ها در تعداد تماس‌های روزانه فرد تاثیر دارد. از توزیع سنی و جنسی بیماران بستری و نیز فوت شدگان گزارش‌شده برای دانشگاه علوم پزشکی تهران برای تعیین احتمال بستری و فوت به تفکیک سن و جنس استفاده شده است.

برای بررسی ماهیت تصادفی و عدم قطعیت مدل همه پارامترها با یک توزیع مشخص برای افراد به صورت تصادفی تعیین می‌شود. به عنوان مثال اگر به طور متوسط 5.33 روز طول می‌کشد تا یک فرد در مواجهه قرار گرفته، بیمار شود. این عدد برای افراد جامعه به صورت تصادفی طوری تعیین می‌شود که میانگین 5.33 و انحراف معیار 0.5 داشته باشد. این عدد دارای توزیع نرمال است، منتهی هیچ فردی نمی‌تواند عددی کمتر از 2 داشته باشد. همچنین برای در نظر گرفتن ماهیت تصادفی پدیده، کل پروسه برای چند صد بار باید تکرار شود. این امر باعث می‌شود علاوه بر اینکه میانگین/ میانه تکرارها به عنوان بهترین برآورد محاسبه و گزارش شود، بلکه فاصله اطمینان برآوردها نیز قابل محاسبه شود.

سناریوهای مختلف سیاستی در رابطه با شیوع بیماری کووید-۱۹

با ارایه دستاوردهای تحقیق پیش می‌توان به سناریوهای مختلف سیاستی در رابطه با شیوع بیماری کووید – 19 اشاره کرد:

1. سناریو اول (No Intervention): در این سناریو، هیچ مداخله‌ای صورت نمی‌پذیرد. این سناریو شبیه سیاست بدون اقدام عملی در برابر شیوع بیماری یا همان ایمنی جمعی (Herd Immunity) است.


2. سناریو دوم (Student Quarantine ): مدارس و دانشگاه‌ها از روز ۶۱ام تعطیل و دانش آموزان و دانشجویان در خانه قرنطینه می‌شوند.


3. سناریو سوم (Weekend Lockdown): از روز ۶۱ام شبیه‌سازی، روزهای کاری هفته تردد همه افراد آزاد و روزهای آخر هفته پنج شنبه و جمعه؛ ممنوعیت تردد همگانی اعمال می‌شود.


4. سناریو چهارم (Inter - Province Travel Ban): ممنوعیت تردد بین استانی از روز ۶۱ مطالعه اعمال می‌شود.


5. سناریو پنجم Jobless Quarantine) ): از روز ۶۱ مطالعه فقط افراد دارای شغل اجازه تردد دارند و سایر افراد در قرنطینه خانگی هستند.


6. سناریو ششم(Elderly Quarantine): از روز ۶۱ مطالعه به بعد، سالمندان یعنی افراد بالای ۶۰ سال را در داخل خانوار قرنطینه می‌کند.


7. سناریو هفتم (Inter - District Travel Ban): ممنوعیت تردد بین شهرستانی از روز ۶۱ به بعد اعمال می‌شود.


8. سناریو هشتم (Iran School Policy ): با سناریوهای قبلی دو تفاوت دارد.. این سناریو به‌ جای شروع از روز ۶۱ام از روز ۳۱ام به بعد شروع و فقط برای ۳ ماه اجرا می‌شود. بر اساس این سیاست که شبیه سیاست مدارس ایران است، مدارس و دانشگاه‌ها در روز ۳۱ مطالعه) بسته می‌شوند و ۳ ماه بعد به مدت دو ماه باز و بعدا دوباره تعطیل می‌شوند.

 

پیامدهای جمعیتی کووید 19در ایران

دکتر شیرین احمدنیا، عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در ادامه این نشست به پیامدها، اقدامات و مسئولیت پذیری اجتماعی در مواجهه با کووید 19در ایران پرداخت:  

کرونا و آثار و پیامدهای آن بهانه خوبی است، برای اینکه ما جامعه‌شناسان و جمعیت‌شناسان سلامت؛ به همگان یادآور شویم که مسائل و مشکلات ظاهراً پزشکی و درمانی اساسا مسائلی اجتماعی- فرهنگی هستند. ویرچو، پزشک آلمانی در این زمینه می‌گوید: همان چیزی که باعث شکل‌گیری شاخه جامعه‌شناسی سلامت و پزشکی و قبل از آن پزشکی اجتماعی شده بود. وضعیت سلامت مردم، بروز بیماری‌ها، گسترش آن‌ها و چاره‌اندیشی و درمان نیز فقط در حیطه اختیارات پزشکی نیست و تنها وزارت بهداشت متولی آن نیست. هر بیماری در یک بستر اجتماعی – فرهنگی ایجاد و تشدید و تضعیف می‌شود. ویژگی‌های گروه‌های انسانی مثل سواد، فقر، مذهب و ... در کنار مؤلفه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مثل شرایط توزیع ثروت، مدیریت منابع انسانی، رسانه‌ها و ... به‌همراه سیاستگذاری‌های مربوطه می‌تواند تعیین کننده باشد.

در نتیجه برای حفظ سلامت، پیشگیری از مخاطرات و مدیریت درمان نیاز به شناخت علمی چندرشته ای، راهبردها و سیاست‌ها و اقدامات در چارچوب همکاری میان رشته‌ای وجود دارد. برای مثال در ارتباط با بیماری ایدز این شناخت نسبت به اهمیت متغیرهای اجتماعی و فرهنگی به تدریج حاصل شد. اکنون نیز در بحران همه‌گیری کرونا هم می‌توان به همه نشان داد که علوم اجتماعی همان تاثیرگذاری بخش پزشکی و بهداشت را می‌تواند در کنترل مشکلات بهداشتی داشته باشد. در حال حاضر ما شاهد عملکردهای مختلف در کشورهای دیگر هستیم.

آنچه جوامع را از نظر میزان موفقیت در پیشگیری و مقابله با بیماری و کاستن از هزینه‌های جانی و مالی از یکدیگر متمایز می‌سازد،  به نظر می‌رسد مرتبط با عواملی چون مسئولیت‌پذیری مقامات و سرعت عمل و پاسخگویی نهادهای ذی‌ربط، شفافیت در اطلاع‌رسانی و کیفیت و کمیت تامین خدمات بهداشتی و اقدامات نهادی است.

از سوی دیگر کیفیت عملکرد رسانه‌های رسمی و غیررسمی (شبکه‌های اجتماعی) در آگاهی‌رسانی مناسب و سنجیده،  گستره اعتماد عمومی (سرمایه اجتماعی)، آموزش همگانی موثر و ترویج الگوهای رفتاری فردی و گروهی مناسب، جلب مشارکت، حمایت و همراهی مردم در جریان اتخاذ رویه‌های متناسب با اقدامات نهادی و در واقع پاسخگویی جمعی به انتظاراتی که نفع و صلاح و سلامت عموم را به همراه دارد، بسیار ضروری است.

در یکی از جدیدترین گزارش‌های جهانی پیرامون تبعات همه‌گیری کووید 19 درباره پیامدهای اجتماعی اقتصادی همه‌گیری نیز در زمینه فقر و آسیب‌پذیری (poverty and vulnerability) به نتایج شوک و رکود اقتصادی در ارتباط با گسترش فقر در ارتباط با کشورهای با درآمد متوسط و پایین اشاره شده است و برآوردها از دامنه 71 میلیون تا 395 میلیون نفری سخن می‌گویند که به ورطه‌ی فقر شديد ( بر مبنای 1.9 دلار امریکا) سقوط می‌كنند.

سایر افرادی هم که از خط فقر فاصله دارند، اکنون در معرض این خطر هستند که دوباره به زیر خط فقر سقوط کنند. در واقع افراد فقیر هستند که بیشترین ضربه را از همه‌گیری متحمل می‌شوند و کسانیکه که دچار عدم امنیت غذایی می‌شوند تا پایان سال 2020 می‌تواند به 260 میلیون نفر بالغ شوند. در مورد زنان احتمال قرار گرفتن در شرایط گفته شده بیشتر از مردان است. درآمد گروه‌های وسیعی از مردم با شروع همه‌گیری کاهش پیدا کرده، نصف شده یا کلاً مشاغل خود را از دست داده‌اند.

اقدامات حمایتی از چند گروه می‌بایست در اولویت باشند مثل  زنان، موسسات خرد و متوسط، افرادی که خوداشتغالی دارند، معلولان، افراد سالمند، کودکان خانواده‌های فرودست، افراد روزمرد و کارگران مهاجر و تمرکز باید روی اقشار آسیب پذیر باشد.

یکی از مشکلاتی که کووید 19 به وجود آورده برچسب خوردن یا داغ خوردن افراد مبتلا به بیماری نیز است و گاه ممکن است این برچسب خوردن منجر به رفتار تبعیض‌آمیز، طرد اجتماعی، منزوی‌کردن اقتصادی و گاه خشونت و محرومیت از برخی خدمات و حمایت‌ها شود. برای مثال استعمال واژه کرونایی برای کسانی که به کووید19 مبتلا شده‌اند، نوعی داغ زدن و برچسب زدن است.

یکی از نکات مهم نیز اینست که حدود یک میلیارد نفر از جوانان و دانشجویان در شرایط کرونا از بسته‌شدن دانشگاه‌ها و مدارس متضرر شدند و رقمی بالغ بر 86 میلیون کودک در شرایط فقر خانوار قرار گرفته‌اند و در نتیجه احتمال داده شده که نسبت کار کودکان افرایش یافته باشد. در شرایط قرنطینه، خشونت در چارچوب خانه‌ها افزایش یافته و علیه زنان، دختران و پسران خشونت‌های جسمانی، جنسی و عاطفی صورت گرفته است.

اقدامات ارتباطاتی مثبت در مواجهه با همه‌گیری کرونا

اقدامات دولتی باید شفاف باشد و به طور مرتب اطلاع‌رسانی صورت گیرد. برای این کار می‌توان از تدابیر اطلاع‌رسانی و استراتژی‌های ارتباطات فعال‌گرایانه برای رساندن پیام به همه اقشار استفاده شود. همچنین اقداماتی برای مقابله با انتشار اخبار کذب اتخاذ شود و تلاش شود موانع دسترسی به اطلاعات درست برداشته شود.

بسیاری از شهروندان در شرایطی چون تعطیل شدن فعالیت‌های شغلی در وضعیت اقتصادی نامناسبی قرار گرفته‌اند.گذشته از تدابير اقتصادی که از نهادهای مالی انتظار می‌رود، مقابله با شرایط سخت گذر از بحران اقتصادی مترتب بر بحران کرونا به ملاحظات انسانی در روابط اجتماعی و اقتصادی نیز احساس می شود. مانند اقداماتی که برخی موجران منصف در به تعویق انداختن اجاره‌هایشان صورت داده‌اند یا تدارک بازارچه‌های مجازی برای تولیدات خانگی و نظایر آن برای جبران خسارات.

مقابله با بحران کرونا مستلزم افزایش همبستگی اجتماعی و نیز آنچه در کلام جامعه شناسان زیاد به کار می‌رود، سرمایه اجتماعی است؛ یعنی اعتماد، حمایت اجتماعی و مشارکت مردم با یکدیگر و همچنین مستلزم افزایش اعتماد مردم به مسوولانی است که شفاف و صادقانه و پاسخگویانه عمل می‌کنند.

 

نقش جمعیت شناسی در تبیین پیامدهای پاندمی کرونا

در انتهای نشست دکتر محمود مشفق، دبیر نشست درباره نقش جمعیت شناسی در تحلیل و تبیین  ابعاد و پیامدهای پاندمی کرونا با طرح سوالاتی به ارایه نکاتی در این‌‌باره پرداخت:

پاندمی کرونا در ایران و در مقایسات بین المللی کجاست؟ دانش، روش‌ها و تکنیک‌های علم جمعیت‌شناسی چه کمکی می‌تواند در تحلیل و تبیین پیامدهای کوتاه‌مدت و بلندمدت پاندمی داشته باشد؟  نقش تکنیک‌های جمعیت‌شناسی در ارزیابی، اصلاح و هموارسازی داده های پاندمی چیست؟ نقش علم جمعیت شناسی در تصمیم سازی‌های سیاستی چیست؟

اثر پاندمی کرونا در حال تغییر جهان است. پاندمی از طریق تحت تاثیر قرار دادن جمعیتی که به‌طور مستقیم از ویروس متاثر بوده‌اند و همچنین از طریق نابسامانی‌های اقتصادی و اجتماعی ایجاد شده توسط آن، تاثیرات کوتاه‍‌مدت و بلندمدت بسیاری بر پویایی جمعیتی و سلامت جمعیت و ترکیب و ساختار جمعیت خواهد داشت. پاندمی ممکن است چرخه‌های زندگی و رفاه افراد را از راه‌های گوناگونی تغییر دهد و این تغییر ممکن است در گروه‌های متفاوت جمعیتی باشد (جنسیت ، پایگاه اقتصادی، و قومیت).

گروه‌های جمعیت بر حسب ویژگی‌هایی چون سن، جنس، زمینه، بافت شهری و روستائی (حاشیه‌نشینان شهرستان‌های بزرگ، جمعیت‌های آسیب‌پذیر مناطق روستایی دور افتاده ضعيف)، نسبت به دسترسی به خدمات و نیز نحوی درک خطر و واکنش‌های افراد به فضای عمومی واکنش‌های مختلفی خواهند داشت.

در این میزگرد به این نتیجه رسیدیم که گروه‌های جمعیتی نیز بر حسب ویژگی‌های دموگرافی مثل سن و جنس و ... و به‌ویژه حاشیه‌نشینان شهرهای بزرگ و جمعیت آسیب‌پذیر جامعه میزان دسترسی به خدمات و ایستارها و نگره‌ها و هنجارها و درک خطر و واکنش به آن متفاوت است.

اگر پاندمی کرونا را بخواهیم بررسی کنیم از دیدگاه جمعیت‌شناسی به نکاتی می‌رسیم. اول بحث سنجش و اندازه‌گیری است و وقایع جمعیتی ناشی از کرونا که در اینجا بحث داده‌ها مطرح می‌شود. داده‌های صحیح و دقیق. جمعیت‌شناسان می‌توانند بررسی کنند که میزان دقت داده‌ها چطور بوده؟ پوشش آن‌ها به چه صورت بوده؟ همچنین ارزیابی و هموارسازی داده ها و تحلیل‌های دموگرافی، بررسی الگوها، روندهای جمیعیت شناسی و شاخص های سلامت و ... مطرح می‌شود.

مهمترین اثر غیرمستقیم پاندمی کرونا

نخستین اثر غیرمستقیم پاندمی که بقیه تاثیرات از آن ناشی می‌شود، تمرکززدایی و تراکم‌زدایی جمعیت است. یکی از ویژگی‌های مدنیزاسیون تمرکز جمعیتی است؛ درحالی‌که کووید 19 آن را از بین برد که می‌تواند در ساختار و سازمان اجتماعی تاثیر بلندمدت و کوتاه‌مدت داشته باشد. همچنین شبکه‌های روابط اجتماعی را از حالت سخت به حالت نَرم بدل کرده ‌است و منجر به تغییر روابط اجتماعی درون شبکه‌ای و برون شبکه‌ای شده است.

علاوه بر این، تمرکززدایی منجر به انقلاب آموزشی شده و آموزش آنلاین مطرح شده است. همچنین روابط خانوادگی و برون خانوادگی و خویشاوندی دستخوش تغییر شده است. مراسم‌ها برگزار نمی‌شود و شیوه برگزاری جشن‌ها تغییر یافته و میزان ازدواج در سال گذشته افرایش پیدا کرده؛ چراکه مناسک سخت ازدواج دیگر مهیا نیست. ساختار بازار کار تغییر کرده و دگردیسی مشاغل را داریم و شکنندگی شغلی و کاهش ثبات شغلی را در شیوع پاندمی کرونا خواهیم داشت. درواقع نسل جدیدی از مطالعات جمعیت‌شناسی در دنیا در حال شکل‌گیری است که به دلیلی شیوع ویروس کرونا بوده است.